Nefsi Ar?nman?n A?amalar?

Bismillahirrahmanirrahim

Bu ba?lamda öncelikle dikkat edilmesi gereken nokta ?udur: Ahlâk ilmi uzmanlar?n?n ço?u, nefsin ?slah? ve ruhun ar?nmas? için ahlâk çirkinliklerini tan?man?n ilk ad?m oldu?una dikkat çekmi?lerdir.

Buna göre insan, ilk önce ahlâkî çirkinli?e dü?memeye ve bu yolla kendisinde hastal?k olu?turmamaya dikkat etmelidir. Çirkinli?i i?lemesi durumunda ise, en k?sa zamanda ve olanca ciddiyetle zahmetlere gö?üs gererek onu ortadan kald?rmal?d?r. ??in uzmanlar?n?n bildirdi?ine göre ahlâkî çirkinlikleri terk etmek ve onlardan uzak durmak, ahlâkî erdemleri sahiplenmekten önce gelir.[1]

Bu, ahlâk güzelliklerini kazanma yönünde gayret edilmesin, anlam?na gelmez. Her hangi bir ahlâkî çirkinli?i ortadan kald?rabilmek için onun kar??t? olan s?fat?n var edilmesi ve güçlendirilmesi gerekir. Mesela ahlâkî rezilliklerden olan “büyüklenme” s?fat?na kar?? mücadele eden ve kendisini ondan ar?nd?rmak isteyen kimse, bu s?fat?n sebep oldu?u u?ursuzluklar ve mahrumiyetler gibi kötü sonuçlar? göz önünde bulundurmakla birlikte, amelen de buna kar?? sava? açmal? ve bu s?fat?n kar??t? olan alçak gönüllülük s?fat?n? güçlendirmeye önem vermelidir.

Önemli Noktalar:

Nefsin ?slah? ba?lam?nda ?u noktalara özellikle dikkat edilmelidir:

1- Nefsi tan?mak: ?nsan, öz gerçe?ini tan?yabilmesi, planl? bir program izleyerek ve bu yönde sürekli gayret göstererek onu filizlendirmesi, olgunluk ve yetkinlik a?amalar?n? tedrici olarak kat edebilmesi için e?ilim alan?nda nefsin özellik ve yeteneklerini tan?mal?d?r.

Nefsi tan?man?n ayetlerde ve hadislerde özel bir yeri ve önemi vard?r. Bu yönde edinilecek marifet, yüce Allah'? tan?maktan sonra gelen en önemli ve en yüce marifettir. Çünkü Allah'? tan?mak ve insan? tan?mak bu marifetin önemli sonuçlar?ndand?r.

Yüce Allah Resulü (s.a.a) bir hadisinde ?öyle buyurmu?tur: Kendini bilen kimse, ?üphesiz ki Rabbini bilmi?tir. [2]

?air ?öyle demi?tir:

Sen ki kendi özünde hakirsin

Yaradan?, sen nas?l tan?rs?n?

?nsan, ancak kendini tan?d?ktan sonra yetkinlikler kazanma ve nefsi ar?nd?rma iste?ini kendinde bulacakt?r. Kur’an-? Kerim azarlay?c? bir tonla bu noktaya dikkat çekmi? ve ?öyle buyurmu?tur: “Kendi nefislerinizde de öyle (ayetler var). Görmüyor musunuz?” [3]

2- Ahlâkî çirkinliklere ve rezilliklere kar?? hassasiyet: ?nsan, ahlâkî rezilliklerin birçok tehlikeli hastal?klara sebep olabilece?ine, insan? türlü türlü afetlerle ve tehditlerle yüz yüze getirece?ine dikkat etmelidir. ?nsan, bu tür ahlâkî çirkinliklerden nefret etmesi durumunda, ciddiyetle onlardan uzak durmaya ve onlar? kendinden uzakla?t?rmaya çal??acakt?r. Bu nedenle ?mam Ali (a.s) ?öyle buyurmu?tur: Kötü sözlerin ve i?lerin hiçbiri hakk?nda nefsine izin verme! [4]

?mam Cafer-i Sad?k (a.s) da konu hakk?nda ?öyle buyurmu?tur: Her kim günaha ra?bet etti?inde, kulluktan korktu?unda, me?ru olmayan bir yeme?e i?tah sald???nda, öfkelendi?inde ve sevindi?inde nefsine sahip olsa, Allah onun bedenini (cehennem) ate?ine yasaklar. [5]

3- Nefsi ?slah?n a?amalar?: ?nsan iki a?amada nefsini ar?nd?rmal?d?r:

a) Nefsin çirkin s?fatlardan tezkiyesi: Yani gönül kötü ahlâktan ve günahtan temizlenmelidir. Buna, ahlâkî kötülüklerden "tehliye" (bo?al?m) a?amas? denmi?tir.

b) Faydal? ve do?ru ilimler ö?renerek, ahlâk erdemleri ve güzellikleri kazanarak, güzel i?ler yaparak nefsi e?itmek ve kâmil k?lmakt?r. Buna da, "tahliye" (iyiliklerle ve güzelliklerle süslenme) a?amas? denmi?tir.

Nefsin ?slah?, tezkiyesi ve yüce Allah ile gerçek ili?kisi için bu iki a?ama gereklidir. Çünkü insan?n can evi pisliklerden ar?nmad?kça, hak ilim ve ö?retileri, ahlâk güzelliklerini kazanamayacak ve hay?r ameller i?leme yeterlili?ine sahip olamayacakt?r. Bunu herkes çok iyi bilir.

4- Kötülüklerin yolunu t?kamak: Ahlâkî rezilliklerle mücadele yollar?ndan biri, onlar?n giri? zeminlerini t?kamak ve ortaya ç?kmalar?na engel olmakt?r. Çünkü bu pisliklere bula?ma ortam? mevcut olursa, elbette ki insan onlara bula?acak ve zamanla da insan?n ruhuna i?leyecek ve meleke haline gelecektir. Bu durumda onlara kar?? mücadele etmek ve onlar?n kökünü kurutmak çok daha zorla?acakt?r. Bunu ?öyle örneklendirebiliriz:

Baz? insanlar?n baz? ortamlarda bulunmalar?yla, ahlâkî rezilliklerden olan g?ybet gibi bir günah?n i?lenme olas?l??? varsa, insan o ortama girmemelidir. Orada bulunmak zorunda oldu?u durumlarda ise, günah?n i?lenmemesi için konuyu de?i?tirmeye çal??mal?d?r. Bunu da yapam?yor ise, ba?kalar?n? üzme pahas?na bile olsa oray? terk etmelidir. Çünkü yüce Allah'?n gazap ve öfkesi, ba?kalar?n?n rahats?z olmas?ndan veya üzülmesinden çok daha önemlidir.

?mam Ali (a.s) bir hadisinde ?öyle buyurmu?tur: Nefsinin heva ve hevesi güçlenmeden önce ona galip ol. Çünkü e?er o güçlenecek olsa, o sana galebe edecek ve seni istedi?i yöne çekecektir. Art?k bu durumda ona direnmeye güç yetiremeyeceksin. [6]

Özellikle o i? insan?n ikinci do?as? olan bir al??kanl??a dönü?ecek olsa, bu durumda sultac? bir dü?man olacakt?r. ?mam Ali (a.s) ?öyle buyurmu?tur: "?üphesiz ki al??kanl?k sultac? dü?mand?r ve al??kanl?k ikinci tabiatt?r." [7]

O halde insan, her türlü kötülük ve rezilli?in kayna?? ve ba?? olan nefsanî heva ve heveslere galip gelmelidir. ?mam Ali (a.s) bir hadisinde ?öyle buyurmu?tur: Dü?man?n dü?man?na galip oldu?u gibi nefsanî isteklerine galip ol ve dü?man?n dü?man?yla sava?t??? gibi onunla sava? ki ona sahip olabilesin. [8]

5- Nefsin tezkiyesi için akl? e?itmenin gereklili?i: Nefsanî meyil ve isteklerin kontrolü için akl? i?letmek, ahlâkî erdemleri kazanman?n ve ahlâkî rezilliklere kar?? mücadele etmenin en önemli yollar?ndan biridir. Akl? kullanmaks?z?n bu yolu tan?mak ve kat etmek imkâns?zd?r. Nefsin tehzip ve tezkiyesi için akl?n yönlendirilmesi bir zorunluluktur. Yüce Allah'?n bah?etti?i en yüce nimet olan ak?l, ar?nd?r?lm?? nefis makam?na ula?maya vesile olabilece?i gibi, pekâlâ insan?n kendisi ve toplumu için kötüye de kullan?labilecektir. Gerçekte bu, iman etmemi? ak?ld?r ve Muaviye gibi düzenbaz ve ?eytan kullar yeti?tirir. [9]

6- Önlem alma: Her afet, insan benli?ine s?zmadan ve giri? yolu bulmadan önce önlenmelidir. Önlem ilkesinin sadece nefsin ?slah? ile ve ahlâkî konularla s?n?rl? olmad??? aç?kt?r. Ayn? durum psikoloji, sosyoloji, siyasal, felsefe ve di?er bilim dallar?nda geçerli olup çok büyük bir öneme sahiptir. Çünkü ölüm do?uran bir afet ve tümör, bireyin veya toplumun varl???nda yer etmi?se e?er, art?k ona kar?? sava?mak çok zor olacak ve hatta baz? durumlarda imkâns?zla?acakt?r. Bu yüzden ahlâkî kötülük ve rezillikler de insan varl???nda yer bulmadan önce gereken önlemler al?nmal? ve haz?rl?klar yap?lmal?d?r.

Nefsi ?hya ve Islah Etkenleri:

1- F?trî e?ilimlerin ihyas?: Temin edilmesi durumunda güzel, kal?c? ve sa?lam olacak olan insanlar?n f?trî ihtiyaç ve istekleri, seyir ve süluk ehlinin en öncelikli görevlerinin ba??nda gelmelidir. Manevi olgunluk yolunun yolcular?, öncelikle ilâhî nimet ve emanetleri tan?mal? ve sonra da insan olma yönünde onlar? kullanmal?d?rlar. Manevilik, dindarl?k, Allah'a kulluk, erdeme taliplik, manevi güzellik... hissi, korunmas? ve yönlendirilmesi gereken büyük ilâhî nimetlerdendir ve bunlara ihanet etmemek gerekir. Ahlâk erdemleri de di?er dinî olgular gibi insanlar?n f?trî haslet ve özelliklerindendir. ?yi olmak ve güzel ahlâk de?erlerine sahip olmak insan?n do?al isteklerindendir. Ahlâk güzelliklerini sahiplenme yönünde insana yap?lan bir zorlama asla yoktur. ?nsan, güzel ve yüce f?trî istekleri ve e?ilimlerinin gere?i olarak bu yönde gayret eder ve devinim gösterir. Bu gönüllü ve ülkülü hareket, Kur’an ayetlerinden de anla??lmaktad?r:

“(Resulüm! Onlara) de ki: Size bir tek ö?üt verece?im: Allah için iki?er iki?er ve teker teker aya?a kalk?n.” [10]

Bir ba?ka ayet ise ?öyledir:

“Andolsun biz peygamberlerimizi aç?k delillerle gönderdik ve insanlar?n adaleti yerine getirmeleri için beraberlerinde (semavi) kitab? ve mizan? (hakk? bat?ldan ay?ran ölçüyü ve adalet yasalar?n?) indirdik.” [11]

Bu iki ayet k?yamdan bahsetmektedir. "K?yam" d??ardan yap?lan bask? ve zorlamadan kaynaklanan bir hareket de?ildir; bilakis içten co?an bir harekettir. Bu çok zarif bir nokta olup bir yandan yetkinlik kazanma yönündeki hareketin do?all???n? ve öte yandan da ahlâkî sapk?nl?klar?n sanall???n? göstermektedir. Bu nedenle de yüce Allah'?n görevlendirdi?i elçilerin en önemli görevleri, hem insanda beliren sanall?klar?n ortadan kald?r?lmas? ve hem de f?trat?n yetkinlik ve olgunluk kazanmas? için çözümler sunmakt?r.

Bu kutsal ve temiz e?ilimlere aksiyon ve canl?l?k kazand?ran etkenlerden biri zorluk ve s?k?nt?lard?r. Bu musibetler, insan?n duru gönül sayfas?ndaki ve ar? f?trat levhas?ndaki karart?lar? giderir ve erdemlerle süslenme ortam? haz?rlar.

Bir rivayette ?öyle geçer: Dönemin felsefî ve aklî karga?alar?ndan ve do?urdu?u belirsizliklerden b?k?p g?na gelen bir adam, ?mam Cafer-i Sad?k'?n (a.s) huzuruna var?p kendisini Allah'a k?lavuzlamas?n? ister. ?mam (a.s), bir örnek yard?m?yla adam? f?trat?na yönlendirmek amac?yla ?öyle buyurur: ‘?imdiye kadar bir gemiye binerek su üzerinde yolculuk yapt?n m??’ Adam ‘Evet’ der. ?mam (a.s) ‘Yolculuk esnas?nda f?rt?naya yakalanarak geminin hasar gördü?ü, bu arada seni kurtaracak ne gemi ve ne de bir a?inan?n olmad??? bir durumla kar??la?t?n m? hiç?’ Adam ‘Evet, böyle bir durumla kar??la?m??t?m’ der. ?mam (a.s) ‘Öyle bir anda, seni o tehlikeden kurtaracak birinin var oldu?u akl?na geldi mi hiç?’ Adam ‘Evet’ der. ?mam (a.s) ?öyle buyurur: ‘??te o, her ?eye güç yetiren Allah't?r. Bütün vesilelerin ortadan kalkt???, kurtar?c?n?n ve imdada gelenin olmad??? bir anda seni kurtarmas?n? ve imdad?na çatmas?n? bekledi?in o zat, yüce Allah'?n kendisidir.’ [12]

2- Erdem ve faziletlerin ihyas?: Nefsin erdemlerle süslenebilmesi için kazand??? marifeti beslemek gerekir ki Allah’a yak?nl?k makam?na ula?abilsin. ?nsan?n fazileti nihai yetkinli?idir ve nihai yetkinli?i ise, Allah'a yak?nl?k makam?na ula?mas?d?r. ?slâm dini aç?s?ndan insanî de?er ve erdemlerin ruhu, yüce Allah'a yak?n olmakt?r.

Bilinmelidir ki ahlâk de?er ve erdemleri her insan?n yap? ve f?trat?nda vard?r. Bu nedenledir ki her as?r ve dönemin insanlar? adalet, fedakârl?k, do?ruluk, dürüstlük, hay?rseverlik, iyilik, yard?mla?ma, emaneti koruma... gibi güzel vas?flar? sevmi? ve sahip olmak istemi?lerdir.

3- Yüce Allah ile sevgi ba??: Yüce Allah ile sevgi ba?? kurmak, insan?n iyilik yönünde hareketinde temel rol oynar. Yüce Allah'a ve nimetlerine a?k besleyen, inanan, iman eden bir insan, kendine inan?r; kendini korur; kendini bulur ve iyi kalma yönünde harekete koyulur. Öz gerçe?ine ula?an bir insan, anlam dolu bir âleme ad?m atar; her ?eye hak ve adalet gözüyle bakar; minnet sahibi yüce Allah'?n verdi?i tevfikten ve de bat?nî sefas?ndan kaynaklanan bulgular?nda ?üpheye dü?mez. Böyle bir halde ve bu bak?? tarz?yla, ilâhî nimetlerden yerinde ve en iyi ?ekilde faydalanmakla yüce Allah'a ?ükretmesi gerekti?ini alg?lar.

Mana ve marifet yolculu?unun her a?ama ve her an?nda, Allah sevgisiyle itaatsizli?in asla uyu?mad???na dikkat etmek gerekir. Bu ba?lamda ?mam Cafer-i Sad?k (a.s) ?öyle buyurmu?tur: Allah'a kar?? günah i?leyen O'nu sevemez. [13]

Allah sevgisi, yüce ?slâm Peygamberi'ne (s.a.a), masum Ehlibeyt ?mamlar?na (a.s) ve evliyaya itaati gerektirir. Bu itaat ise, mana ve marifet yolcusunun ilâhî ma?firetten nasiplenmesiyle sonuçlan?r. Kur’an-? Kerim bu hususta ?öyle buyurmaktad?r:

“(Resulüm! ) De ki: E?er Allah'? seviyorsan?z bana uyunuz ki Allah da sizi sevsin ve günahlar?n?z? ba???las?n. Allah, son derece ba???lay?c? ve esirgeyicidir.” [14]

Bu ayet, sevginin sadece gönül ilgi ve e?ilimi olmad???na, bilakis insan?n amel ve davran??lar?nda kendini ve eserlerini göstermesi gerekti?ine vurgu yapmaktad?r. Yüce Allah'? sevdi?ini iddia eden kimse, Allah'?n Peygamberine (s.a.a) itaat etmelidir.

Bu anlatt?klar?m?zdan anla??lan sonuç ?udur: ?nsan amel a?amas?nda, bütün davran??lar?n? ve ahlâk?n? hak ölçü ve eksenine uyarlamal? ve yüce Allah'a kullu?u bir an olsun gözünden uzakla?t?rmamal?d?r. Çünkü gerçek anlam?yla kul, bütün davran??lar?nda yüce Allah'? göz önünde bulundurur; aynen Kâbe'nin mimar? ve tevhit ö?retmeni Hz. ?brahim (a.s) gibi hayat?n?, ölümünü, ibadetlerini ve her ?eyini Allah'?n r?zas?na göre ayarlar. Kur’an-? Kerim, bu gerçe?i Hz. ?brahim'in (a.s) dilinden ?öyle nakletmektedir:

De ki: "?üphesiz benim namaz?m, kurban?m, hayat?m ve ölümüm hepsi âlemlerin Rabbi Allah içindir." [15]

4- Di?er etkenler: ?nsan, yüce Allah'a inand?ktan, iman ettikten, Allah'? sevdikten ve nefsini ar?nd?rma yönünde azmini biledikten sonra, gerçek anlam?yla baz? etkenlere önem vermeli ve ba?l? kalmal?d?r. Onlardan baz?lar? ?unlard?r: ?nanç ve amelde ihlâs, emaneti koruma, ahde vefa, tevekkül, Allah korkusu, namaz, takva, dua ve yakar??, dürüstlük, oruç, Allah'? zikretme, sab?r ve direnç, Allah'?n r?zas?n? kazanmak için Allah'?n kullar?na hizmet, insanlarla iyi geçinme, zühd, tövbe ve isti?far... [16]

Dr. R?za Ramazanî

-----------

[1]- Abdullah Cevadi Amulî, Kur’an-? Kerim'in Konular?na Göre Tefsiri, “Ahlâk?n a?amalar?” konusu, s. 21.

[2]- Biharu'l-Envar, c. 2, s. 32.

[3]- Zâriyât, 21.

[4]- Gureru'l-Hikem ve Dürerü'l-Kelim.

[5]- Biharu'l-Envar, c. 68, s. 358.

[6]- Gureru'l-Hikem ve Dürerü'l-Kelim, s. 511.

[7]- Gureru'l-Hikem ve Dürerü'l-Kelim, s. 33.

[8]- Gureru'l-Hikem ve Dürerü'l-Kelim, s. 509.

[9]- ?eyh Kuleyni, Usul-u Kafî, c. 1, s. 11.

[10]- Sebe, 46.

[11]- Hadid, 25.

[12]- Allame Meclisi, Biharu'l-Envar, c. 3, s. 41.

[13]- Tefsir-i Numune, c. 2, s. 514.

[14]- Al-i ?mran, 31.

[15]- En'am, 162.

[16]- Muhammed R?za Mehdevi Keni, Amelî Ahlâk?n Ba?lang?ç Noktalar?; Nefsi Ar?nd?rma Yöntemi, Yazarlar: Feride Mustafavi (Humeyni), Fat?ma Caferî, S?dd?ka Masumî.