Şia Hadis Tarihi - 2

…

Bismillahirrahmanirrahim

İkinci Dönem: Usul-i Erba’a Mi’e Adıyla Şia’nın Hadis Mirasının Şekillenmesi

Asl’ın [1] Manası, Kitap ve Tasnif ile Farklılığı

“Asl”ın manası hususunda âlimler tarafından iki farklı görüş aktarılmıştır:

1- Bazıları “Asl”ı kitap ile eşanlamlı olarak görmüşlerdir. Allame Şuşteri bu görüşü şöyle savunmaktadır: “Mutekaddimler (ilk dönemlerdekiler) “Asl” ile kitabı birbiri yerine kullanmışlardır. Örneğin Şeyh Tusi, Ahmed b. Meysem için şöyle demiştir: Hamid b. Zeyd’den “Melahim ve Delalet” kitabı ile diğer bazı Usul nakledilmiştir. Ya da Ahmed b. Seleme için şöyle demiştir: Hamid b. Ziyad ondan “Kitab-ı Ziyad b. Mervan Kandi” gibi birçok Usul nakletmiştir. Gördüğümüz gibi Şeyh, kitab ile Usul’u birçok yerde birbiri yerine kullanmıştır.” [2]

2- Çoğunluğun savunduğu diğer görüşe göre ise, Asl ve kitap arasında özel ve genel mutlak kaidesi geçerlidir. Buna göre Asl, aşağıdaki özellikleri taşıyan kitaba denir:

a) Sadece Masumların (a.s) sözlerini içermelidir. Kitap ise, müellifin görüşlerini de ihtiva etmektedir.

b) Asl, başka bir kitaptan alıntı olamaz. Oysa kitap başka bir Asl’dan alıntı olabilir. [3]

Bu görüşe göre Asl, özel bir kitap türüdür. Kısaca onu şöyle tanımlayabiliriz: Asl, Masum İmamlara (a.s) ait herhangi bir dizim veya değişikliğe uğramamış ilk haldeki rivayetleridir.

Bu Usul’un varlığı Masum İmamlar (a.s) ve ashabının hadis yazımına verdiği önemi göstermektedir.

Şeyh Bahaî, bir hadisin sıhhat şartları arasında “Usul-i Erba’a Mie” kitabında yer almasını belirttikten sonra, Usul’un önemi hakkında şöyle demiştir: “Hadis şeyhlerinden edindiğimiz bilgiye göre, Usul’un sahip ve yazarları Masum İmamlardan (a.s) herhangi bir hadis duyduklarında kısmen de olsa unutulmaması için hemen onu Usul’a kaydetmişlerdir.” [4]

Bazı rivayetlerden anlaşıldığı üzere, Masum İmamlar (a.s) da bu Usul’den bazı bölümleri gözden geçirmişlerdir. Bu da Usul’ün güvenilirliğine katkı sağlamaktadır. [5]

Usul’ün tam olarak ne zaman yazıldığı ve hangi Masum İmamların (a.s) sözlerini içerdiğiyle ilgili farklı görüşler vardır. Şehid-i Evvel, Muhakkik-i Hilli, Şeyh Hüseyin Abdussamed (Şeyh Bahaî’nin babası) ve Muhakkik-i Damad’a göre bu Usul, İmam Cafer-i Sadık’ın (a.s) dört yüz ashabı tarafından yazılan ve İmam’ın (a.s) söz ve sorulara verdiği yanıtları ihtiva eden hadis mecmuasıdır.

Şehid-i Evvel şöyle yazmıştır: “İmam Cafer-i Sadık’ın (a.s) sorulara verdiği cevaplardan dört yüz sahife, dört yüz müellif tarafından hazırlanmıştır.” [6]

Muhakkik-i Hilli de şöyle demiştir: “Sadece İmam Sadık’ın (a.s) sorulara verdiği yanıtlardan dört yüz tasnif, dört yüz muellif tarafından yazılmış ve bunlara “Usul” denilmiştir.” [7]

Eminu’l İslam Tabersi’ye göre ise, bu mecmuada İmam Cafer-i Sadık'ın (a.s) yanıtlarıyla birlikte İmam Musa Kazım’ın (a.s) da yanıtları bulunmaktadır. [8]

Diğer görüşe göre ise, “Usul-i Erba’a Mi’e”, İmam Ali’nin (a.s) döneminden başlayarak İmam Hasan Askeri’nin (a.s) dönemine değin Masum İmamların (a.s) tümünün, özellikle de İmam Cafer-i Sadık’ın (a.s) sözlerini ihtiva etmiştir.

Fazıl-i Derbendi bu konuda şöyle demiştir: “İmamiyye ekolündekiler Emirü’l Müminin Ali’den (a.s) İmam Hasan Askeri’ye (a.s) dek “Usul” diye meşhur olan dört yüz kitap yazmışlardır.” [9]

Usul-i Erba’a Mi’e’nin Akibeti

Tarih kaynaklarından edindiğimiz bilgilere göre, bu mecmua Şia’nın ilk hadis kaynaklarının yazıldığı “Muhammeduni’s-Selas” [10] yani Üç Muhammed dönemine dek var olmuş ve onlar tarafından istifade edilmiştir. Usul-i Erba’a Mie’nin bir bölümü ise, Muhammed b. İdris Hilli (ö. 598), Seyyid İbn-i Tavus (ö. 673), Şehid-i Sani (ö. 966), Kef’emi (ö. 905) ve Mirza Hüseyin Nuri’nin dönemine kadar var olmuş ve ondan istifade edilmiştir. [11]

Şeyh Ağa Bozorg-i Tahrani “Ez-Zarie” adlı eserinde Neccaşi’den “Rical”, Şeyh Tusi’den “Fihrist”, İbn-i Şehraşub’dan “Mealimu’l Ulema” gibi çeşitli tarih ve rical kaynaklarından yararlanarak 122 Usul fihristini açıklamıştır. [12]

Bugün sadece on altısı elimize ulaşan bu hadis mecmualarını merhum Hasan Mustafavi “el-Usulu Sitte Aşr” adlı kitapta toplamıştır.

Şeyh Ağa Bozorg’a göre bu Usul’ün yok olmasında iki faktör etken olmuştur:

1- İlk hadis mecmualarının yazımı ile birlikte âlimlerin Usul-i Erba’a Mie’ye olan ilgisi azaldı. Çünkü zaten bu hadis mecmuaları Usul-i Erba’a Mie’den esinlenerek hazırlanmıştı. Ayrıca Usul-i Erba’a Mie’de belirli bir düzen ve fihristin olmayışı da ilginin azalmasına sebebiyet vermekteydi.

2- Ehl-i Sünnet [13]  ekolünden fanatik görüşlü bazı kimselerin hk. 448 yılında Şeyh Tusi’nin kütüphanesini yakması sonucu birçok Usul yanmıştı.

…

Dr. Ali NASİRÎ

-----------

[1]- Usul’un tekili.

[2]- Mukaddime-i Mü’cemi Biharu’l Envar, s.47.

[3]- Mukaddime-i Mü’cemi Biharu’l Envar, s.47.

[4]- ez-Zari’a, c.2, s.126.

[5]- Vesailu’ş-Şia, c.18, s.59, 60, 71, 73...

[6]- ez-Zari’a, c.2. s.129.

[7]- ez-Zari’a, c.2. s.129.

[8]- ez-Zari’a, c.2. s.129.

[9]- Mukaddime-i Mü’cemi Biharu’l Envar, s. 48.

[10]- “Muhammeduni’s-Selas” ile Muhammed İbn-i Yakub Kuleyni, Şeyh Saduk Muhammed b. Ali b. Babeveyh ve Şeyhu’t-Taife Muhammed b. Hasan-i Tusi kastedilmektedir.

[11]- ez-Zari’a, c.2. s.134-135.

[12]- ez-Zari’a, c.2. s.135-167.

[13]- Şia Hadis Tarihi Üzere Bir Araştırma, s.195.